สฺวายํ นิทฺทิสีติ สมฺพนฺโธฯ สฺวายนฺติ จ โส อยํ, ยถาวุตฺตเทสนาวิภาคกุสโล ภควาติ อตฺโถฯ อปริญฺญาตวตฺถุโกติ ตีหิ ปริญฺญาหิ อปริญฺญาตกฺขนฺโธฯ ขนฺธา หิ ปริญฺญาตวตฺถุฯ อปริญฺญามูลิกาติ ปริชานนาภาวนิมิตฺตา ตสฺมิํ สติ ภาวโตฯ ปริญฺญานญฺหิ อวิชฺชาทโย กิเลสา ปฏิปกฺขา ตมฺมูลิกา จ สพฺพมญฺญนาติฯ อริยานํ อทสฺสาวีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิกํ ปุถุชนสฺส วิเสสนภาเวน ปวตฺตํ ปาฬิเสสํ คณฺหาติ ปุถุชฺชนนิทฺเทสภาวโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสี’’ติฯ

สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปถวีวารวณฺณนา

ตสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺสฯ วสติ เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสนาติ อารมฺมณมฺปิ วตฺถูติ วุจฺจติ ปวตฺติฏฺฐานภาวโตติ อาห ‘‘ปถวีอาทีสุ วตฺถูสู’’ติฯ สกฺกายธมฺมานมฺปิ อารมฺมณาทินา สติปิ มญฺญนาเหตุภาเว มญฺญนาเหตุกตฺเตเนว เตสํ นิพฺพตฺติโตติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายธมฺมชนิตํ มญฺญน’’นฺติฯ เอตฺถ จ ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ สสมฺภาราสมฺภารภาวา สติปิ ปมาณโต สมภาเว สามตฺถิยโต อธิกานธิกภาเวน เวทิตพฺพาฯ สมฺภารนฺตีติ สมฺภารา, ปริวาราฯ ตํตํกลาเปหิ ลกฺขณปถวิยา เสสธมฺมา ยถารหํ ปจฺจยภาเวน ปริวารภาเวน จ ปวตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘สา หิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปถวีติ สสมฺภารปถวี’’ติฯ ปถวิโตติ เอตฺถ ปุถุลฏฺเฐน ปุถุวี, ปุถุวี เอว ปถวีฯ สา หิ สติปิ ปริจฺฉินฺนวุตฺติยํ สพฺเพสํ สกลาปภาวานํ อาธารภาเวน ปวตฺตมานา ปุถุลา ปตฺถฏา วิตฺถิณฺณาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ปน ตํ อนุปวิสิตฺวา ปวตฺตมานา อาปาทโยฯ สสมฺภารปถวิยา ปน ปุถุลภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อารมฺมณปถวิยํ วฑฺฒนผรณฏฺเฐหิ ปุถุลฏฺโฐ, อิตรสฺมิํ รุฬฺหิยาว ทฏฺฐพฺโพฯ อารมฺมณปถวีติ ฌานสฺส อารมฺมณภูตํ ปถวีสงฺขาตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘นิมิตฺตปถวีติปิ วุจฺจตี’’ติฯ อาคมนวเสนาติ ปถวีกสิณภาวนาคมนวเสนฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี, เตโช วาโย ตทาคมุ’’นฺติ (ที. นิ. 2.340)ฯ

สพฺพาปีติ จตุพฺพิธา ปถวีปิฯ อนุสฺสวาทิมตฺตลทฺธา มญฺญนา วตฺถุ โหติเยวฯ ตถา หิ ‘‘กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทินา (วิภ. 173) ลกฺขณปถวีปิ อุทฺธรียติฯ

ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘ลกฺขเณ ทิฏฺเฐ มญฺญนา นตฺถิ, สญฺชานาตีติ วุตฺตสญฺญา จ ทิฏฺฐิคฺคาหสฺส มูลภูตา ปิณฺฑคฺคาหิตา, สา ลกฺขเณ นกฺขมติ, ตสฺมา ลกฺขณปถวี น คเหตพฺพา’’ติ, ตทยุตฺตํ ลกฺขณปฏิเวธสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห ‘‘โลกโวหารํ คเหตฺวา’’ติฯ น จ สพฺพสญฺญา ปิณฺฑคฺคาหิกา , นาปิ ทิฏฺฐิคฺคาหสฺเสว มูลภูตา, ตสฺมา ลกฺขณปถวิยาปิ กายทฺวารานุสาเรน อญฺญถา จ อุปฏฺฐิตาย มญฺญนา ปวตฺตเตวฯ เตเนว จ ‘‘อนุสฺสวาทิมตฺตลทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ ปถวิโตติ ปจฺจเต นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปถวีติ สญฺชานาตี’’ติ อาหฯ ยสฺมา จตุพฺพิธมฺปิ ปถวิํ ‘‘ปถวี’ติ สญฺชานนฺโต เตน เตน นเยน ปถวีโกฏฺฐาเสเนว สญฺชานาตีติ วุจฺจติ, น อาปาทิโกฏฺฐาเสน, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปถวิภาเคน สญฺชานาตี’’ติฯ โลกโวหารํ คเหตฺวาติ โลกสมญฺญํ อวิชหิตฺวาฯ เอเตน ลกฺขณปถวิยมฺปิ โวหารมุเขเนวสฺสา ปวตฺตีติ ทสฺเสติฯ

ยทิ โลกโวหาเรน ตตฺถ ปวตฺติ, โก เอตฺถ โทโส, นนุ อริยาปิ ‘‘อยญฺหิ ภนฺเต มหาปถวี’’ติอาทินา โลกโวหาเรน ปวตฺตนฺตีติ? น เอตฺถ โวหารมตฺเต อวฏฺฐานํ อธิปฺเปตํ, อถ โข โวหารมุเขน มิจฺฉาภินิเวโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สญฺญาวิปลฺลาเสน สญฺชานาตี’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – อโยนิโสมนสิการสมฺภูตาย ‘‘สุภ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย วิปรีตสญฺญาย สญฺชานาตีติฯ เอเตน ทุพฺพลา ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญนา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา สญฺญา คหิตาติ? ปากฏภาวโตฯ ยถา นาม อคฺคิมฺหิ มถิยมาเน ยทา ธูโม อุปลพฺภติ, กิญฺจาปิ ตทา วิชฺชเตว ปาวโก อวินาภาวโต, ปากฏภาวโต ปน ธูโม ชาโตติ วุจฺจติ, น อคฺคิ ชาโตติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยทิปิ ตตฺถ มญฺญนากิจฺจํ อตฺถิ, น ปน วิภูตํ อปากฏภาวโต สญฺญากิจฺจเมว วิภูตํ, ตํ ปน มญฺญนานุกูลํ มญฺญนาสหิตํ จาติ อาห ‘‘สญฺญาวิปลฺลาเสน สญฺชานาตี’’ติฯ เอวํ ปถวีภาคํ อมุญฺจนฺโตเยว วา สญฺชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ โย หิ วุตฺตปฺปเภทาย ปถวิยา ปถวิภาคํ อมุญฺจนฺโตเยว อวิชหนฺโตเยว สีสปิณฺเฑ สุวณฺณสญฺญี วิย อนตฺตาทิสภาวํเยว ตํ อตฺตาทิวเสน สญฺชานาติ, ตสฺส วเสน วุตฺตํ ‘‘ปถวี’’ติอาทิฯ

น วตฺตพฺพํ ปุถุชฺชนคฺคาหสฺส ยุตฺติมคฺคนนิวารณโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุมฺมตฺตโก วิย…เป.… คณฺหาตี’’ติ ฯ อริยานํ อทสฺสาวิตาทิเภทนฺติ อริยานํ อทสฺสาวิตาทิวิเสสํ วทนฺเตน ภควตาว เอตฺถ ยถาวุตฺตสญฺชานเน การณํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

เอวนฺติ ‘‘ปถวิภาเคน สญฺชานาตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ สญฺชานิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโสติ อาห ‘‘อปรภาเค…เป.… คณฺหาตี’’ติฯ ปปญฺจสงฺขาติ ปปญฺจโกฏฺฐาสาฯ ปปญฺจนฺติ สตฺตา สํสาเร จิรายนฺติ เอเตหีติ ปปญฺจา, มญฺญนฺติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ปริกปฺเปนฺติ เอตาหีติ มญฺญนาติ ทฺวีหิปิ ปริยาเยหิ ตณฺหาทโยว วุตฺตาติ อาห ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺเจหิ อิธ มญฺญนานาเมน วุตฺเตหี’’ติฯ อชญฺญสฺส ชญฺญโต, อเสยฺยาทิกสฺส เสยฺยาทิโต คหณโต ทิฏฺฐิมญฺญนา วิย ตณฺหามานมญฺญนาปิ อญฺญถา คาโห เอวาติ อาห ‘‘อญฺญถา คณฺหาตี’’ติฯ อารมฺมณาภินิโรปนาทินา ภินฺนสภาวานมฺปิ วิตกฺกาทีนํ สาธารโณ อุปนิชฺฌายนสภาโว วิย อนุคิชฺฌนุณฺณติปรามสนสภาวานมฺปิ ตณฺหาทีนํ สาธารเณน อารมฺมณปริกปฺปนากาเรน ปวตฺติ มญฺญนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญตี’’ติอาทิฯ อสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺส, อุทยพฺพยานุปสฺสนาทีสุ วิย สุขุมนเยนปิ มญฺญนาปวตฺติ อตฺถีติ วิภาวนสุขตาย ถูลํเยว ตํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘โอฬาริกนเยนา’’ติอาหฯ โอฬาริเก หิ วิภาเค ทสฺสิเต สุขุมวิภาวนา สุกราติ ทสฺเสตุํ อยมตฺถโยชนา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ อชฺฌตฺติกาติ อินฺทฺริยพทฺธา สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา นิยกชฺฌตฺตา วุตฺตา วิภงฺเค ปฏิสมฺภิทามคฺเค จฯ

วิภงฺเคติ ธาตุวิภงฺเค (วิภ. 173)ฯ พาหิราติ อนินฺทฺริยพทฺธา สงฺขารสนฺตานปริยาปนฺนาฯ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขริคตนฺติ ผรุสํฯ กกฺขฬภาโว กกฺขฬตฺตํฯ กกฺขฬภาโวติ กกฺขฬสภาโวฯ พหิทฺธาติ อินฺทฺริยพทฺธโต พหิทฺธาภูตํฯ อนุปาทินฺนนฺติ น อุปาทินฺนํฯ อโยติ กาฬโลหํฯ โลหนฺติ ชาติโลหํ วิชาติโลหํ กิตฺติมโลหํ ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํฯ ตตฺถ อโย สชฺฌุ สุวณฺณํ ติปุ สีสํ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ นามฯ นาคนาสิกาโลหํ วิชาติโลหํ นามฯ กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ อารกุฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ นามฯ

โมรกฺขกํ ปุถุกํ มลินกํ จปลกํ สลกํ อาฏลํ ภตฺตกํ ทุสิโลหนฺติ อฏฺฐ ปิสาจโลหานิ นามฯ เตสุ เวกนฺตกโลหํ นาม สพฺพโลหจฺเฉทนสมตฺถา เอกา โลหชาติฯ ตถา หิ ตํ วิกนฺตติ ฉินฺทตีติ วิกนฺตกนฺติ วุจฺจติฯ วิกนฺตกเมว เวกนฺตกํฯ นาคนาสิกาโลหํ โลหสทิสํ โลหวิชาติ หลิทฺทาทิวิชาติ วิยฯ ตถา หิ ตํ โลหาการํ โลหมลํ วิย ฆนสํหตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, ตาเปตฺวา ตาฬิตํ ปน ภินฺนํ ภินฺนํ หุตฺวา วิสรติ มุทุ มฏฺฐํ กมฺมนิยํ วา น โหติฯ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํฯ สีสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํฯ ชสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกุฏํฯ เตเนว ตํ กรเณน นิพฺพตฺตตฺตา กิตฺติมโลหนฺติ วุจฺจติฯ ยํ ปน เกวลํ รสกธาตุ วินิคฺคตํ, ตํ ‘‘ปิตฺตล’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตํ อิธ นาธิปฺเปตํ, ยถาวุตฺตํ มิสฺสกเมว กตฺวา โยชิตํ กิตฺติมนฺติ วุตฺตํฯ โมรกฺขกาทีนิ เอวํนามาเนเวตานิฯ เตสุ ยสฺมา ปญฺจ ชาติโลหานิ ปาฬิยํ วิสุํ วุตฺตาเนว, ตสฺมา เวกนฺตกโลเหน สทฺธิํ วุตฺตาวเสสํ สพฺพํ อิธ โลหนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ติปูติ เสตติปุฯ สีสนฺติ กาฬติปุฯ สชฺฌนฺติ รชตํฯ มุตฺตาติ หตฺถิกุมฺภชาทิกา อฏฺฐวิธาปิ มุตฺตาฯ ตถา หิ หตฺถิกุมฺภํ วราหทาฐา ภูชงฺคสีสํ วลาหกูฏํ เวฬู มจฺฉสีโร สงฺโข สิปฺปีติ อฏฺฐ มุตฺตาโยนิโยฯ ตตฺถ หตฺถิกุมฺภชา ปีตวณฺณา ปภาหีนาฯ วราหทาฐา วราหทาฐวณฺณาวฯ ภุชงฺคสีสชา นีลาทิวณฺณา สุวิสุทฺธา วฏฺฏลา จฯ วลาหกชา ภาสุรา ทุพฺพิภาครูปา รตฺติภาเค อนฺธการํ วิธมนฺติโย ติฏฺฐนฺติ, เทวูปโภคา เอว จ โหนฺติฯ เวฬุชา กรกุปลสมานวณฺณา น ภาสุรา, เต จ เวฬู อมนุสฺสโคจเร เอว ปเทเส ชายนฺติฯ มจฺฉสีรชา ปาฐีนปิฏฺฐิสมานวณฺณา วฏฺฏลา ลฆโว จ โหนฺติ ปภาวิหีนา, เต จ มจฺฉา สมุทฺทมชฺเฌ เอว ชายนฺติฯ สงฺขชา สงฺโขทรจฺฉวิวณฺณา โกลปฺปมาณาปิ โหนฺติ ปภาวิหีนาวฯ สิปฺปิชา ปภาวิเสสยุตฺตา โหนฺติ นานาสณฺฐานาฯ เอวํ ชาติโต อฏฺฐวิธาสุปิ มุตฺตาสุ ยา มจฺฉสงฺขสิปฺปิชา, ตา สามุทฺทิกา โหนฺติ, ภุชงฺคชาปิ กาจิ สามุทฺทิกา โหนฺติ, อิตรา อสามุทฺทิกาฯ ยสฺมา พหุลํ สามุทฺทิกาว มุตฺตา โลเก ทิสฺสนฺติ, ตตฺถาปิ สิปฺปิชาว, อิตรา กาทาจิกาฯ ตสฺมา สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 173) ‘‘มุตฺตาติ สามุทฺทิกา มุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

มณีติ ฐเปตฺวา ปาฬิอาคเต เวฬุริยาทิเก เสโส โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิฯ เวฬุริยนฺติ วํสวณฺณมณิฯ สงฺโขติ สามุทฺทิกสงฺโขฯ สิลาติ กาฬสิลา ปณฺฑุสิลา เสตสิลาทิเภทา อฏฺฐปิ สิลาฯ รชตนฺติ กหาปณาทิกํ วุตฺตาวเสสํ รชตสมฺมตํฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ โลหิตงฺโคติ รตฺตมณิฯ มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ ติณาทีสุ พหิภารา ตาลนาฬิเกราทโยปิ ติณํ นามฯ อนฺโตสารํ ขทิราทิ อนฺตมโส ทารุขณฺฑมฺปิ กฏฺฐํ นามฯ มุคฺคมตฺตโต ยาว มุฏฺฐิปฺปมาณา มรุมฺพา สกฺขรา นามฯ มุคฺคมตฺตโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วาลิกา นามฯ กฐลนฺติ กปาลขณฺฑํฯ ภูมีติ สสมฺภารปถวีฯ ปาสาโณติ อนฺโตมุฏฺฐิยํ อสณฺฐหนโต ปฏฺฐาย ยาว หตฺถิปฺปมาณํ ปาสาณํ, หตฺถิปฺปมาณโต ปน ปฏฺฐาย อุปริ ปพฺพโตติฯ อยํ อโยอาทีสุ วิภาคนิทฺเทโสฯ นิมิตฺตปถวีติ ปฏิภาคนิมิตฺตภูตํ ปถวิกสิณํฯ ตมฺปิ หิ ‘‘รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก อิเม ธมฺมา พหิทฺธารมฺมณา’’ติ วจนโต ‘‘พาหิรา ปถวี’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยา จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตปถวี, ตํ คเหตฺวา’’ติฯ อุคฺคหนิมิตฺตญฺเจตฺถ ตํคติกเมว ทฏฺฐพฺพํ, นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปน ปุพฺเพ ภูมิคฺคหเณเนว คหิตนฺติฯ

ตีหิ มญฺญนาหีติ วุตฺตํ มญฺญนาตฺตยํ สปรสนฺตาเนสุ สงฺเขปโต โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อหํ ปถวี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อหํ ปถวีติอาทีนา อชฺฌตฺตวิสยํ ทิฏฺฐิมญฺญนํ มานมญฺญนญฺจ ทสฺเสติ อตฺตาภินิเวสาหํการทีปนโตฯ มม ปถวีติ อิมินา ตณฺหามญฺญนํ มานมญฺญนมฺปิ วา ปริคฺคหภูตายปิ ปถวิยา เสยฺยาทิโต มานชปฺปนโตฯ เสสปททฺวเยปิ อิมินานเยน มญฺญนาวิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปถวิกสิณชฺฌานลาภี ฌานจกฺขุนา คหิตฌานารมฺมณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อภินิวิสนฺโต ตญฺจ เสยฺยาทิโต ทหนฺโต อตฺถโต ‘‘อหํ ปถวี’’ติ มญฺญติ นาม, ตเมว ‘‘อยํ มยฺหํ อตฺตา’’ติ คหเณ ปน ‘‘มม ปถวี’’ติ มญฺญติ นามฯ ตถา ตํ ‘‘ปรปุริโส’’ติ วา ‘‘เทโว’’ติ วา วาทวเสน ‘‘อยเมว ปเรสํ อตฺตา’’ติ วา อภินิวิสนฺโต ‘‘ปโร ปถวี, ปรสฺส ปถวี’’ติ มญฺญติ นามฯ อิมินา นเยน เสสปถวีสุปิ ยถารหํ จตุกฺกํ นิทฺธาเรตพฺพํฯ

เอวํ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติ เอตฺถ จตุกฺกวเสน มญฺญนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มญฺญนาวตฺถุํ มญฺญนาโย จ วิภชิตฺวา อเนกวิหิตํ ตสฺส มญฺญนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อยนฺติ ยถาวุตฺโต ปุถุชฺชโนฯ ฉนฺทราคนฺติ พหลราคํฯ อสฺสาเทตีติ นิกาเมติ, ‘‘อิเม เกสา มุทุสินิทฺธกุญฺจิตนีโลภาสา’’ติอาทินา ตตฺถ รสํ วินฺทติฯ อภินนฺทตีติ สปฺปีติกาย ตณฺหาย อภิมุโข นนฺทติ ปโมทติฯ อภิวทตีติ อุปฺปนฺนํ ตณฺหาภินนฺทนาเวคํ หทเยน สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อโห เม เกสา’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรติฯ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ พลวตณฺหาภินิเวเสน คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ อญฺญตรํ วา ปน รชฺชนียวตฺถุนฺติ เกสาทิโต อญฺญตรํ วา กรจรณาทิปฺปเภทํ นิยกชฺฌตฺตปริยาปนฺนํ ราคุปฺปตฺติเหตุภูตํ วตฺถุํฯ อิตีติ อิมินา สินิทฺธาทิปฺปกาเรนาติ ปตฺถยิตพฺพาการํ ปรามสติฯ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนตีติ เตสุ ภาวีสุ เกสาทีสุ สิทฺธํ วิย กตฺวา นนฺทิํ ตณฺหํ สมนฺนาหรติ สมุปจาเรติฯ ปณิทหตีติ ปตฺถนํ ฐเปติฯ

สมฺปตฺติํ นิสฺสาย ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ, วิปตฺติํ นิสฺสาย ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มานํ ชเนตีติ โยชนาฯ ปถวีโกฏฺฐาสภูตานํ เกสาทีนํ สมฺปตฺติวิปตฺตีหิ มานชปฺปนา ปถวิยา มญฺญนา โหตีติ อาห ‘‘เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ มานมญฺญนาย มญฺญตี’’ติฯ อวยวพฺยติเรเกน สมุทายสฺส อภาวโต สมุทาโย ชีวาภินิเวโส อวยเวปิ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ อาคตนเยน ปน เกสํ ‘ชีโว’ติ อภินิวิสตี’’ติ อาหฯ ‘‘เกสา นาเมเต อิสฺสรวิหิตา ปชาปตินิสฺสิตา อณุสญฺจโย ปกติปริณาโม’’ติอาทินา นเยนเปตฺถ ทิฏฺฐิมญฺญนา เวทิตพฺพาฯ

อิมิสฺสา ปวตฺติยาติ นิกนฺติมานทิฏฺฐีนํ ปริยาทานสมุคฺฆาฏปฺปวตฺติยาฯ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ยทิปิ ติสฺสนฺนมฺปิ มญฺญนานํ สมฺภโว ทสฺสิโตฯ ตณฺหามานมญฺญนานํ ปน เหฏฺฐา ทสฺสิตตฺตา ทิฏฺฐิมญฺญนา เอเวตฺถ วิเสสโต อุทฺธฏาติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘เอวมฺปิ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตี’’ติฯ

พาหิรมฺปิ ปถวิํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญตีติ โยชนาฯ ตํ ปน มญฺญนาวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

อยํ ชีโวติ อยํ กาฬโลหํ ‘‘ชีโว อตฺตา’’ติ อภินิวิสติ เอกจฺเจ นิคณฺฐา วิยฯ เอวํ พาหิรํ ปถวิํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ, ยา จ พาหิรา ปถวีธาตู’’ติอาทินา นเยน อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ

ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อยมฺปิ จ นโย ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอตฺเถว อนฺโตคโธติ ทฏฺฐพฺโพ กสิณานมฺปิ รูปสมญฺญาสมฺภาวโตฯ ปถวิํ มญฺญตีติ เอตฺถ ยาทิโส มญฺญนาวตฺถุมญฺญนานํ วิตฺถารนโย วุตฺโต, ตาทิโส อิโต ปรํ วุตฺตนโยวาติ อาห ‘‘อิโต ปรํ สงฺเขเปเนว กถยิสฺสามา’’ติ, อตาทิโส ปน วิตฺถารโตปิ กถยิสฺสตีติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ปถวิยา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา, โส อตฺตปรตฺตทุปกรณานํ อาธารภาเวน ตํ มญฺญนาวตฺถุํ กปฺเปตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อหํ ปถวิยา’’ติอาทิฯ นนุ จ อินฺทฺริยพทฺธานินฺทฺริยพทฺธปเภทสฺส ธมฺมปฺปพนฺธสฺส สสมฺภารปถวี จ อาธารนิสฺสโย, อิตรา อารมฺมณนิสฺสโย ตทารมฺมณสฺสาติ เอตฺถ นิพฺพิโรโธติ? น, มญฺญนาวตฺถุํ นิสฺสยภาเวน ปริกปฺปนโตฯ อยญฺหิ ‘‘อห’’นฺติ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มานมญฺญนาย จ วตฺถุภูตสฺส อตฺตโน ปถวิสนฺนิสฺสยํ กตฺวา ‘‘อหํ ปถวิยา’’ติ มญฺญติ, ตณฺหามญฺญนาย วตฺถุภูตสฺส อุปกรณสฺส ปถวิํ สนฺนิสฺสยํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ กิญฺจนํ ปลิโพโธ ปถวิยา’’ติ มญฺญติฯ ปโรติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยฺวายํ อตฺถนโยติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺโต ปฏิสมฺภิทามคฺเคฯ เอเตเนว นเยนาติ ยฺวายํ ‘‘โส โข ปน เม อตฺตา อิมสฺมิํ รูเป’’ติ สมุทายสฺส อาธารภาวทีปโน อตฺถนโย วุตฺโต, เอเตเนว นเยนฯ น หิ อวยวพฺยติเรเกน สมุทาโย ลพฺภติ, ตสฺมา สมุทาเย วุตฺตวิธิ อวยเวปิ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมิสฺสา ปถวิยาติ มญฺญนฺโตติฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส อตฺตนีติ เอตฺถ อสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺสฯ ตสฺมิํเยว อตฺตนีติ อชฺฌตฺติกพาหิรปถวีสนฺนิสฺสเย อตฺตนิฯ ‘‘ปถวิยา มญฺญตี’’ติ ปทสฺสายํ วณฺณนาฯ เอวํ ‘‘ปถวิยา มญฺญตี’’ติ เอตฺถ อตฺตวเสน ทิฏฺฐิมานตณฺหามญฺญนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อสฺสาติ ปรสฺสฯ ตทาติ ปรวเสน มญฺญนายํฯ ทิฏฺฐิมญฺญนา เอว ยุชฺชติ ตตฺถ นิจฺจาภินิเวสาทโย สมฺภวนฺตีติ กตฺวาฯ อวธารเณน มานตณฺหามญฺญนา นิวตฺเตติฯ น หิ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา, ‘‘มยฺห’’นฺติ จ ปวตฺตลกฺขณา มานตณฺหา ปรสฺมิํ ปรสฺส สนฺตกภาเวน คหิเต จ ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิตราโยปีติ มานตณฺหามญฺญนาโยปิฯ อิจฺฉนฺติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ปรสฺสปิ หิ ปถวีสนฺนิสฺสเยน สมฺปตฺติอิสฺสริยาทิกสฺส วเสน อตฺตนิ เสยฺยาทิภาวํ ทหโต ปณิทหโต จ จิตฺตํ ตถาภาวาย มานตณฺหามญฺญนา สมฺภวนฺตีติ อาจริยานํ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปโร ปถวี ปรสฺส ปถวี’’ติ เอตฺถาปิ อิเม ทฺเว ปการา สาธิปฺปายา นิทฺธาเรตพฺพาฯ

‘‘ปถวิโต สญฺชานาตี’’ติ, ‘‘อาทิโต’’ติ จ อาทีสุ อนิสฺสกฺกวจเนปิ โต-สทฺโท ทิฏฺโฐติ อาห ‘‘ปถวิโตติ นิสฺสกฺกวจน’’นฺติฯ สอุปกรณสฺสาติ หิรญฺญสุวณฺณคตสฺส ทาสโปริสาทินา วิตฺตุปกรเณน สอุปกรณสฺส, อตฺตโน วา ปรสฺส วา เตสํ อุปกรณสฺส วาติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺตปฺปเภทโตติ ลกฺขณาทิอชฺฌตฺติกาทิวุตฺตปฺปการวิภาคโตฯ อุปฺปตฺติํ วา นิคฺคมนํ วาติ ‘‘ตํ อณฺฑํ อโหสิ เหมมยํ, ตสฺมิํ สยํ พฺรหฺมา อุปฺปนฺโน’’ติ พฺรหฺมณฺฑวาทวเสน วา ‘‘ทฺวีหิ อณูหิ ทฺวิอณุก’’นฺติ เอวํ ปวตฺตอณุกวาทวเสน วา ปถวิโต อุปฺปตฺติํ วา ‘‘สพฺโพยํ โลโก อิสฺสรโต วินิคฺคโต’’ติ อิสฺสรวาทวเสน อิสฺสรกุตฺตโต ปถวิโต นิคฺคมนํ วา มญฺญมาโนติ โยชนาฯ ปถวิโต วา อญฺโญ อาปาทิโก อตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ ปุริมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป การกลกฺขณํ นิสฺสกฺกวจนํ, ทุติยสฺมิํ อุปปทลกฺขณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อตฺตโน ปริคฺคหภูตปถวิโต สุขปฺปตฺติํ ตโต เอว จ ปเรหิ เสยฺยาทิภาวํ กปฺเปนฺตสฺส วเสนเปตฺถ ตณฺหามานมญฺญนา เวทิตพฺพาฯ อปเรติ สารสมาสาจริยาฯ ตโต อญฺญํ อปฺปมาณํ อตฺตานํ คเหตฺวาติ ปุพฺเพ ภาวิตอาปาทิอปฺปมาณกสิณวเสน วา กาปิลกาณาททิฏฺฐิวเสน วา อปฺปมาณํ พฺยาปินํ อตฺตานํ คเหตฺวาฯ ปถวิโตติ ปจฺฉา อภาวิตอวฑฺฒิตปถวีกสิณสงฺขาตปถวิโตฯ พหิทฺธาปิ เม อตฺตาติ อิโต ปถวิโต พหิปิ เม อตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

เกวลนฺติ อนวเสสํฯ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, อยญฺจ นโย จตุทีปิสฺสริเย ฐิตสฺส ทีปจกฺกวตฺติโน จ ลพฺเภยฺย, มณฺฑลิกราชมหามตฺตกุฏุมฺพิกานมฺปิ วเสน ลพฺภเตว เตสมฺปิ ยถาปริคฺคหํ อนวเสเสตฺวา มญฺญนาย สมฺภวโตฯ ‘‘เอวํ มมา’’ติ คาหสฺส ‘‘เอโสหมสฺมิํ, เอโส เม อตฺตา’’ติ คาหวิธูรตาย วุตฺตํ ‘‘เอกา ตณฺหามญฺญนา เอว ลพฺภตี’’ติ ฯ อิมินา นเยนาติ วุตฺตมติเทสํ วิภาเวตุํ ‘‘สา จาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สา จายนฺติ สา จ อยํ ตณฺหามญฺญนา โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ยถา ปน ทิฏฺฐิมญฺญนามญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนา สมฺภวนฺติ, เอวํ ตณฺหามญฺญนามญฺญิเตน วตฺถุนา อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหโต ตญฺจ อตฺตนิยํ นิจฺจํ ตถา ตํสามิภูตํ อตฺตานญฺจ ปริกปฺเปนฺตสฺส อิตรมญฺญนาปิ สมฺภวนฺตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ‘‘เม’’ติ หิ อิมินา อตฺถคฺคหณมุเขเนว อตฺตนิยสมฺพนฺโธ ปกาสียตีติฯ

อภินนฺทตีติ อิมินา ตณฺหาทิฏฺฐาภินิเวสานํ สงฺคหิตตฺตา เต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาเทติ ปรามสติ จา’’ติ อาหฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทวเสน เจตสฺส ทฺวยสฺส อสงฺกรโต ปวตฺติ เวทิตพฺพา, เอกจิตฺตุปฺปาเทปิ วา อธิปติธมฺมานํ วิย ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน ตสฺส ตสฺส พลวภาเวน ปวตฺติฯ เอตสฺมิํ อตฺเถติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทนตฺเถฯ เอตนฺติ ‘‘ปถวิํ อภินนฺทตี’’ติ เอตํ ปทํฯ เยสํ วิเนยฺยานํ เยหิ ปการวิเสเสหิ ธมฺมานํ วิภาวเน กเต วิเสสาธิคโม โหติ, เตสํ เตหิ ปการวิเสเสหิ ธมฺมวิภาวนํฯ เยสํ ปน เยน เอเกเนว ปกาเรน ธมฺมวิภาวเน กเต วิเสสาธิคโม โหติ, เตสมฺปิ ตํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรตาย ตทญฺญนิรวเสสปฺปการวิภาวนญฺจ เทสนาวิลาโสฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ มญฺญนาวเสน กิเลสุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภินนฺทนาวเสน ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ธมฺมธาตุยาติ สมฺมาสมฺโพธิยาฯ สา หิ สพฺพเญยฺยธมฺมํ ยถาสภาวโต ธาเรติ อุปธาเรติ, สกลญฺจ วิเนยฺยสตฺตสงฺขาตธมฺมปฺปพนฺธํ อปายทุกฺขสํสารทุกฺขปตนโต ธาเรติ, สยญฺจ อวิปรีตปวตฺติอาการา ธาตูติ ธมฺมธาตูติ อิธาธิปฺเปตาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺมาสมฺโพธีติฯ

สุปฺปฏิวิทฺธตฺตาติ สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธภาวโต, สมฺมา อธิคตตฺตาติ อตฺโถฯ อภิกงฺขนสมฺปคฺคหปรามสนานํ วเสน อารมฺมเณ ปริกปฺปนาปวตฺติ มญฺญนาฯ ตตฺถ ‘‘มมํ, อห’’นฺติ จ อภินิเวสนํ ปริกปฺปนํฯ เยน อชฺโฌสานํ โหติ, อยํ อภินนฺทนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ สุตฺตาทิอวิรุทฺธาเยว อตฺตโนมติ อิจฺฉิตพฺพา, น อิตราติ สุตฺเตน ตสฺสา สงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เทสนาวิลาสวิภาวนสฺส ปน สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกาทิเทสนาย นิพทฺธตา นิทฺธาเรตพฺพาฯ

ตสฺสาติ เตนฯ ญาตสทฺทสมฺพนฺเธน เหตํ กตฺตริ สามิวจนํฯ ตสฺมาติ อปริญฺญาตตฺตาฯ ‘‘อปริญฺญาต’’นฺติ ปฏิกฺเขปมุเขน ยํ ปริชานนํ วุตฺตํ, ตํ อตฺถโต ติวิธา ปริญฺญา โหตีติ ตํ สรูปโต ปวตฺติอาการโต จ วิภาเวนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยาย ปญฺญาย วิปสฺสนาภูมิํ ปริชานาติ ปริจฺฉินฺทติ, สา ปริชานนปญฺญา ญาตปริญฺญาฯ สา หิ เตภูมกธมฺมชาตํ ‘‘อยํ วิปสฺสนาภูมี’’ติ ญาตํ วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺตีเยว ลกฺขณรสาทิโต อชฺฌตฺติกาทิวิภาคโต จ ปริจฺฉิชฺช ชานาติฯ อิธ ปน ปถวีธาตุวเสน เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘ปถวีธาตุํ ปริชานาตี’’ติอาทิฯ ตีรณปริญฺญาติ กีรณวเสน ปริชานนกปญฺญาฯ สา หิ ปริวาเรหิ อนิจฺจตาทิอากาเรหิ อนิจฺจตาทิสภาวสฺส อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกสฺส ตีรณวเสน สมฺมสนวเสน ตํ ปริจฺฉิชฺช ชานาติฯ อคฺคมคฺเคนาติ อรหตฺตมคฺเคนฯ โส หิ อนวเสสโต ฉนฺทราคํ ปชหติฯ อคฺคมคฺเคนาติ วา อคฺคภูเตน มคฺเคน, โลกุตฺตรมคฺเคนาติ อตฺโถฯ อุภยถาปิ หิ สมุจฺเฉทปหานการี เอว ปญฺญา นิปฺปริยาเยน ปหานปริญฺญาติ ทสฺเสติฯ

นามรูปววตฺถานนฺติ เอเตน ปจฺจยปริคฺคโหปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพ นามรูปสฺส เหตุววตฺถานภาวโตฯ โสปิ หิ เหตุปจฺจยมุเขน นามรูปสฺส ววตฺถานเมวาติฯ กลาปสมฺมสนาทิวเสน ตีรณปริญฺญา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนภาวโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตา ปริญฺญาโย นตฺถิ, ตสฺมาฯ อถ วา ตสฺมา อปริญฺญาตตฺตาติ ยสฺมา อปริญฺญาตา ปถวี, ตสฺมา อปริญฺญาตตฺตา ปถวิยา ตํ ปถวิํ มญฺญติ จ อภินนฺทติ จาติฯ

ปถวีวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาโปวาราทิวณฺณนา

อาปํ อาปโตติ เอตฺถ อปฺโปติ, อปฺปายตีติ วา อาโป, ยสฺมิํ สงฺฆาเต สยํ อตฺถิ, ตํ อาพนฺธนวเสน พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, ปริพฺรูเหตีติ วา อตฺโถฯ อตฺถานํ อธิ อชฺฌตฺตํฯ ปติ ปติ อตฺตานนฺติ ปจฺจตฺตํฯ อุภเยนปิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนเมว วทติฯ อาโป อาโปคตนฺติอาทีสุ อาพนฺธนเมว อาโป, ตเทว อาโปสภาวํ คตตฺตา อาโปคตํ, สภาเวเนว อาปภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ สิเนหนวเสน สิเนโห, โสเยว สิเนหนสภาวํ คตตฺตา สิเนหคตํฯ พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส พนฺธนภาโว, อวิปฺปกิรณวเสน สมฺปิณฺฑนนฺติ อตฺโถฯ อุคฺคณฺหนฺโตติ ยถาปริจฺฉินฺเน อาโปมณฺฑเล ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปลพฺภติ, ตถา นิมิตฺตํ คณฺหนฺโตฯ วุตฺโตติ ‘‘อาปสฺมิ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตอาโปฯ โส หิ สสมฺภารอาโป, น ‘‘อาโปกสิณ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตอาโปฯ เสสนฺติ อารมฺมณสมฺมุติอาปานํ สรูปวิภาวนํฯ ‘‘อาปํ อาปโต ปชานาตี’’ติอาทิปาฬิยา อตฺถวิภาวนญฺเจว ตตฺถ ตตฺถ มญฺญนาวิภาคทสฺสนญฺจ ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวาติฯ ตตฺถ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.360; อ. นิ. 10.25) วุตฺตํ, อิธ ‘‘อาโปกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ จ ‘‘ปถวีติ สญฺชานาตี’’ติ วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘อาโปติ สญฺชานาตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ เอวมาทิ เอว วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวา’’ติฯ โย ปเนตฺถ วิเสโส, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มูลรโสติ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโสฯ ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ขีราทีนิ ปากฏาเนวฯ ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท (ปารา. 618-625), น เอวมิธ นิยโม อตฺถิฯ ยํ กิญฺจิ ขีรํ ขีรเมวฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ภุมฺมานีติ อาวาฏาทีสุ ฐิตอุทกานิฯ อนฺตลิกฺขานีติ ปถวิํ อปฺปตฺตานิ วสฺโสทกานิ, ปตฺตานิ ปน ภุมฺมาเนวฯ เอวํ วุตฺตา จาติ จ-สทฺเทน หิโมทกกปฺปวินาสกอุทกปถวิยาอนฺโตอุทกปถวีสนฺธารกอุทกาทิํ ปุพฺเพ อวุตฺตมฺปิ สมุจฺจิโนติฯ

เตชํ เตชโตติ เอตฺถ เตชนฏฺเฐน เตโช, เตชนํ นาม ทหนปจนาทิสมตฺถํ นิสานํ, ยํ อุณฺหตฺตนฺติ วุจฺจติฯ